Anton Chekhov nói: “Đừng nói với tôi mặt trăng đang tỏa sáng. Hãy cho tôi thấy tia sáng lóe lên trên mảnh kính vỡ.”
Show, don’t tell là một kỹ thuật được áp dụng trong cả viết truyện lẫn kịch bản, thể hiện, liên kết câu chuyện và nhân vật thông các chi tiết và hành động mang tính giác quan hơn kể lể.
Ví dụ:
Tell (kể): Michael cực kỳ sợ bóng tối.
Show (tả): Michael cảm thấy vô cùng căng thẳng khi mẹ tắt đèn và rời khỏi phòng. Nó chịu vào chăn, nắm chặt ga trải giường và nín thở khi gió lướt qua tấm rèm.
Trong ví dụ “tả”, thay vì chỉ đơn thuần nói rằng Michael sợ bóng tối, người viết đã đặt thằng bé vào một tình huống mà trải nghiệm của nó về nỗi sợ chiếm vị trí trung tâm. Người đọc có thể suy ra rằng Michael sợ bóng tối theo cách hấp dẫn hơn nhiều so với “kể”.
𝑻𝒂̉ 𝒄𝒖̃𝒏𝒈 𝒈𝒊𝒖́𝒑 𝒏𝒈𝒖̛𝒐̛̀𝒊 𝒗𝒊𝒆̂́𝒕 𝒑𝒉𝒂́𝒕 𝒕𝒓𝒊𝒆̂̉𝒏 𝒏𝒉𝒂̂𝒏 𝒗𝒂̣̂𝒕 𝒕𝒉𝒆𝒐 𝒄𝒂́𝒄𝒉 𝒌𝒉𝒐̂𝒏𝒈 𝒄𝒉𝒊̉ 𝒍𝒊𝒆̣̂𝒕 𝒌𝒆̂ 𝒄𝒂́𝒄 đ𝒂̣̆𝒄 đ𝒊𝒆̂̉𝒎 𝒄𝒖̉𝒂 𝒉𝒐̣.
Ví dụ, thay vì nói với độc giả rằng: “Gina ích kỷ và chưa trưởng thành”, người viết có thể thể hiện khía cạnh này của cô ấy bằng cách viết một cảnh cô ấy than thở rằng mọi người đã quên sinh nhật của mình như thế nào. Hoặc nếu bạn có một nhân vật cực kỳ kiên định, hãy cho người đọc thấy cô ấy thực sự kiên trì vượt qua điều gì đó chứ đừng chỉ nói “cô ấy rất kiên định”.
𝑴𝒐̣̂𝒕 𝒔𝒐̂́ 𝒎𝒆̣𝒐 đ𝒆̂̉ 𝒕𝒂̉ 𝒕𝒉𝒂𝒚 𝒄𝒉𝒐 𝒌𝒆̂̉
Mẹo số 1. Tạo cảm giác sắp đặt
Một trong những cách tốt nhất để tả thay vì kể là tạo cảm giác sắp đặt. Bạn có thể làm điều này bằng cách viết về cách các nhân vật cảm nhận và tương tác với môi trường xung quanh, đan xen nhiều chi tiết cảm giác và hành động vào cảnh. Đây là một cách rất tốt để tạo ra sự gần gũi cho câu chuyện của bạn, vì người đọc sẽ có thể tưởng tượng mình đang ở trong chính bối cảnh đó.
Ví dụ:
𝑲𝒆̂̉: Tôi đi xuyên qua khu rừng. Bây giờ đã là mùa thu và tôi bắt đầu cảm thấy lạnh.
𝑻𝒂̉: Những chiếc lá cam khô lạo xạo dưới chân khi tôi kéo cổ áo khoác lên.
Ở ví dụ dưới, mùa thu được gợi lên thông qua các hình ảnh: lá lạo xạo dưới chân, cây cối cằn cỗi, một người đàn ông mặc áo khoác
Mẹo số 2. Dùng thoại để thể hiện tính cách
Cách đây không lâu, khi tôi nói về “Tả chứ không kể” trong một nhóm viết trên Fb, có bạn nói với tôi rằng “Tả chứ không kể” là kỹ thuật dùng hình ảnh thay vì dùng thoại. Tôi buồn cười quá, chắc là bạn chỉ mới Google rồi đi chém gió, thấy “don’t tell” thì tưởng là “không nói”.
Thoại cũng là một cách để tả, đặc biệt là tả tính cách nhân vật. Ví dụ như thay vì viết:
“Hắn ta là một kẻ ăn nói thô lỗ.”
bạn viết:
“Hắn nhổ toẹt một bãi nước bọt xuống đất, ngay sát mũi chân cô:
– Mẹ kiếp, con đ.ĩ này định quỵt tiền bố mày đấy à?”
Người đọc sẽ tự cảm nhận sự thô lỗ của người đàn ông.
Mẹo số 3. Nếu không chắc chắn, hãy mô tả hành động
“Kể” gần như luôn làm chậm tốc độ kể chuyện của bạn. Hãy tưởng tượng bạn đang mô tả bối cảnh khi nhân vật bước vào một không gian mới — mọi tốc độ truyện (pace) mà bạn xây dựng trong chương đó sẽ bị phá hủy. Tuy nhiên, xây dựng bối cảnh (setting) và đặt cảnh (scene) của bạn trong một bối cảnh (context) rất quan trọng, không thể bỏ qua. Lúc này, miêu tả hành động rất hữu dụng.
Ví dụ: Bạn bắt đầu cảnh mà nhân vật đi bộ qua Quảng trường St Mark ở Venice. Thay vì mô tả những chú chim bồ câu, khách du lịch và cách bố trí không gian, bạn có thể khơi gợi nó thông qua hành động:
Anh ta đang trễ hẹn. Tháp đồng hồ St Mark điểm một giờ và Enzo thấy mình đang phải chống chọi với làn sóng khách du lịch đổ về các quán cà phê dọc theo quảng trường Piazza San Marco. Một đàn bồ câu đậu rải rác trước mặt anh.
Thông qua hành động, bạn có thể mô tả bối cảnh trong khi vẫn duy trì tiến trình câu chuyện.
Mẹo số 4. Sử dụng các chi tiết mạnh mẽ, nhưng đừng lạm dụng
Các chi tiết mạnh mẽ, sống động khi muốn tả. Tuy nhiên, điều đó không có nghĩa là bạn nên đưa vào quá nhiều chi tiết, đặc biệt là những chi tiết được tô điểm quá mức. Khi tả quá nhiều, hiệu ứng nó mang lại có thể tệ chẳng kém gì “kể”, vì nó có thể khiến người đọc mất hứng thú với văn viết tràng giang đại hải của bạn.
Quá nhiều chi tiết: Bức tượng có cảm giác thô kệch, mặt ngoài cũ kỹ phủ đầy bụi và cáu bẩn khi tôi cân nó trên tay, quan sát những đường cong lởm chởm và màu cam sặc sỡ của nó.
Đúng: Nó nặng hơn vẻ bề ngoài. Bề mặt màu cam bên ngoài bức tượng vỡ vụn trong tay tôi khi tôi nhặt nó lên.
Tạo sự cân bằng phù hợp bằng cách xen kẽ các câu/ý tưởng đơn giản với các câu/ý tưởng phức tạp, cũng như các loại chi tiết cảm giác khác nhau để người đọc không bị quá tải với một loại.
Ví dụ 1. “Câu chuyện về người hầu gái” của Margaret Atwood
Tôi đã từng có một khu vườn. Tôi có thể nhớ mùi của đất đã được cải tạo, những chiếc bóng đèn tròn được cầm trên tay, tiếng hạt khô lạo xạo qua kẽ tay. Thời gian có thể trôi qua nhanh hơn theo cách đó. Đôi khi bà vợ của ngài sĩ quan chỉ huy mang ra một chiếc ghế, và chỉ ngồi đó, trong khu vườn của bà ấy. Nhìn từ xa, trông có vẻ yên bình.
Đoạn văn này sử dụng nhiều giác quan khác nhau (khứu giác, xúc giác và âm thanh) để tái tạo bầu không khí trong khu vườn cũ của Offred, lãng mạn hóa hành động làm vườn để cho thấy rằng cô ấy nhớ nhung những ngày tháng đó. Nó cũng kết nối quá khứ yên bình với hiện tại, ám chỉ rằng nhiều người không còn cảm thấy bình yên, trong đó có bà vợ của ngài sĩ quan chỉ huy.
Ví dụ 2. “Gã hề ma quái” của Stephen King
Trong cảnh đầu tiên này, cậu bé Georgie chạy theo chiếc thuyền đồ chơi của mình khi vô tình bị một thế lực ác độc dụ dỗ.
Bây giờ thằng bé đang ở đây, đuổi theo con thuyền của mình ở bên trái phố Witcham. Nó chạy nhanh nhưng dòng nước còn chảy nhanh hơn và thuyền của nó đang trôi về phía trước. Nó nghe thấy một tiếng gầm ngày càng trầm đục và nhìn thấy cách đó năm mươi thước phía dưới ngọn đồi, nước trong máng xối đang đổ vào một cống thoát nước mưa vẫn còn mở. Đó là một hình bán nguyệt dài sẫm màu được cắt vào vỉa hè. Và khi Georgie quan sát, một cành cây bị tước vỏ, vỏ của nó sẫm màu và lấp lánh như da hải cẩu, đâm thẳng vào miệng cống thoát nước mưa.
King tái hiện những dòng nước chảy xiết trong một ngày mưa bằng cách để Georgie chạy dọc chúng mà không thể theo kịp. Sau đó, nó nhìn thấy cống thoát nước mưa, mà King gọi một cách khéo léo là “miệng”, và mối đe dọa của nó càng tăng cao bởi âm thanh “tiếng gầm trầm đục” và thực tế là nó nuốt chửng cả một cành cây. Không cần phải nói, thuyền của Georgie tội nghiệp không có cơ hội thoát.
—
Phần lớn bài viết được lược dịch từ trang Reedsy. Phần còn lại do bạn Đinh Phương Ly đúc kết.