CHỦ ĐỀ TÁC PHẨM

Chủ đề là một phần không thể thiếu trong bất kỳ câu chuyện hay nào. Thế nhưng, nhiều tác giả lại bỏ qua yếu tố này, cho rằng chủ đề chỉ phù hợp với tiểu thuyết văn học, hoặc thậm chí nghĩ các đồng nghiệp chủ động khai thác chủ đề trong truyện của họ là đang cố thuyết giảng người đọc. Những quan niệm sai lầm như vậy đã cản trở nỗ lực viết nên các câu chuyện hấp dẫn và hiệu quả.

Chủ đề hiện diện trong mọi hình thức truyện hư cấu. Quan trọng hơn là khi được xử lý một cách tinh tế, chủ đề sẽ đem lại mục đích và ý nghĩa cho câu chuyện. Không phát triển chủ đề một cách có chủ đích sẽ khiến tác phẩm giảm đi khả năng thu hút và chạm đến người đọc.

Chủ đề là gì?

Chủ đề (theme) là chủ đề trung tâm mà một câu chuyện khám phá. Lưu ý rằng tôi nói “chủ đề” chứ không phải “thông điệp”. Điều mà nhiều người gọi là “thông điệp” của truyện thực ra chính là tuyên ngôn chủ đề (thematic statement) – một quan điểm hay bài học đạo đức liên quan đến chủ đề, được người đọc rút ra từ phần ẩn dụ hoặc ngụ ý trong câu chuyện.

Ví dụ, nếu một nhân vật vượt qua muôn vàn gian nan để đoàn tụ với người mình yêu, thì tuyên ngôn chủ đề có thể là “Tình yêu có thể chiến thắng tất cả”, với “tình yêu” và “gian nan” là hai chủ đề chính của truyện. Những chủ đề phổ biến khác bao gồm: hận thù, hy vọng, lòng tham, thiện và ác, trưởng thành, vòng đời…

The Lord of the Rings (Chúa tể những chiếc nhẫn) có chủ đề Thiện vs. Ác, Lòng can đảm; tuyên ngôn chủ đề: Với lòng can đảm, ngay cả người nhỏ bé nhất cũng có thể đóng vai trò to lớn trong việc đẩy lùi bóng tối.

Pride and Prejudice (Kiêu hãnh và định kiến) có chủ đề là Tình yêu, giai cấp; tuyên ngôn chủ đề: Phân chia giai cấp tạo nên định kiến, khiến ta mù quáng trước hạnh phúc.

Đôi khi, người ta gọi chủ đề là “chủ đề lớn” và gọi tuyên ngôn chủ đề là “chủ đề”, nhưng cách gọi không quan trọng bằng việc bạn phát triển chúng một cách cẩn trọng và có chủ đích. Chúng có thể là yếu tố quyết định thành công hay thất bại của truyện.

Chủ đề có thực sự quan trọng với truyện thể loại (genre fiction ) không?

Hãy xem xét trường hợp Raiders of the Lost Ark (Indiana Jones và Chiếc rương thánh tích). Nếu bạn chỉ quen coi chủ đề là chuyện riêng của tiểu thuyết văn học, có thể bạn không nghĩ rằng một bộ phim hành động phiêu lưu lại chứa chủ đề sâu sắc. Nhưng nếu ta định nghĩa chủ đề là những vấn đề trung tâm mà truyện khai thác thì phim này thực sự đề cập đến chủ đề như thiện và ác, đạo đức trong khảo cổ học.

Nghe có vẻ nặng nề cho một phim hành động giải trí nhỉ? Nhưng hãy nhớ, phim theo chân Indiana Jones cố gắng giành lại Hòm Giao ước trước bọn phát xít Đức -những kẻ tin rằng Hòm sẽ giúp quân đội của chúng trở nên bất khả chiến bại.

Tuyên ngôn chủ đề có thể là: “Di tích cổ xưa cần được tôn trọng chứ không nên bị lợi dụng cho mục đích chính trị.” Nếu không có tuyên ngôn này, bạn có nghĩ khán giả sẽ bị cuốn hút như vậy bởi một nhân vật chỉ đi tìm báu vật vì động cơ ích kỷ? Khó có khả năng.

Người xem ủng hộ Indy vì biết rằng việc anh làm có thể thay đổi cục diện cuộc chiến chống chủ nghĩa phát xít. Động lực đó chính là điều đem lại ý nghĩa cho phim và khiến nó trở nên ly kỳ hấp dẫn.

Tóm lại: Không có chủ đề và tuyên ngôn chủ đề, câu chuyện trở nên vô nghĩa.

May mắn thay, việc phát triển những yếu tố này không hề khó…

Làm sao xác định chủ đề cho câu chuyện?

Thể loại và nhóm tuổi độc giả sẽ gợi mở một vài chủ đề lớn (ví dụ: tiểu thuyết lãng mạn thường nói về tình yêu, truyện thiếu niên thường khai thác quá trình trưởng thành). Nhưng nhiều chủ đề khác sẽ gắn chặt với câu chuyện cụ thể của bạn.

Ví dụ: Nếu truyện tình yêu của bạn có cặp đôi khác chủng tộc, thì chủ đề có thể là phân biệt chủng tộc. Nếu nhân vật chính là học sinh đang phấn đấu vào Harvard, chủ đề có thể là áp lực học đường.

Như vậy, chủ đề hình thành một cách tự nhiên. Tuy thế, cũng có thể chọn chủ đề trước khi viết. Ví dụ bạn có thể bắt đầu viết một tiểu thuyết với mong muốn khám phá mối quan hệ giữa tham vọng, quyền lực và sự tha hóa của lòng tham.

Một truyện có thể chạm đến nhiều vấn đề, nhưng tôi khuyên bạn hãy xác định rõ 2 đến 5 chủ đề chính. Từ đó, bạn có thể xây dựng tuyên ngôn chủ đề sắc sảo và mạch lạc.

Cách phát triển tuyên ngôn chủ đề

Một số tuyên ngôn chủ đề gắn với cốt truyện hoặc thế giới hư cấu.

Ví dụ: The Hunger Games của Suzanne Collins nói về chủ đề trò giải trí đại chúng (spectacle) và cách chế độ độc tài dùng nó để đánh lạc hướng dân chúng khỏi nỗi đau và sự đàn áp.

Tuy nhiên, tuyên ngôn chủ đề quan trọng nhất thường nằm ở trải nghiệm của nhân vật. Người ta không đọc The Hunger Games vì tò mò về chính trị giải trí mà vì hành trình của Katniss, cô không chỉ cố sống sót, mà còn chiến đấu để giữ nhân tính trong một xã hội buộc cô phải giết chóc để người khác giải trí. Câu chuyện về sinh tồn thì thú v nhưng câu chuyện về giữ nhân tính trong bạo lực có tổ chức mới thực sự hấp dẫn.

Để phát triển tuyên ngôn chủ đề, hãy nghĩ đến hành trình nhân vật:

• Nhân vật bắt đầu là ai?

• Họ có xung đột nội tâm như thế nào?

• Họ trở thành ai khi truyện kết thúc?

• Người đọc sẽ rút ra điều gì từ sự thay đổi ấy?

Khi đã xác định tuyên ngôn chủ đề, bạn có thể dùng nó để tinh chỉnh mạch truyện. Nếu một cảnh không góp phần làm rõ chủ đề, có thể nó không cần thiết. Đừng nhấn mạnh quá mức vào thông điệp. Nếu truyện đã truyền tải tốt, người đọc sẽ tự cảm nhận. Việc “gào to” thông điệp chỉ khiến truyện gượng ép và giáo điều.

Tuyên ngôn chủ đề:

Không phải là chủ đề. Nó là quan điểm hoặc bài học liên quan đến chủ đề.

Ví dụ

Tình yêu

Tình yêu chiến thắng tất cả

Không phải là định nghĩa. Nó không chỉ đơn giản là giải thích ý nghĩa của chủ đề.

Ví dụ

Tình yêu là sự yêu thương dành cho người khác

Tình yêu có thể khiến ta mù quáng trước những khuyết điểm trong mối quan hệ

Không phải là điều chỉ đúng với một câu chuyện cụ thể. Nó nên mang tính phổ quát.

Ví dụ

Tình yêu của Romeo và Juliet là thảm họa

Tình yêu bị cản trở có thể vừa chữa lành, vừa hủy diệt

Nếu bạn định hình rõ điều mình muốn nói qua truyện, bạn đã nắm trong tay chìa khóa để viết nên một câu chuyện đầy ý nghĩa, khiến người đọc không thể rời mắt.

Vậy, bạn sẽ khám phá những chủ đề nào trong câu chuyện của mình?